جلوه‌ای از عشق بر تار و پود فرش نایین
به گزارش پایگاه خبری صدای نایین، شهرستان نایین بدون تردید یکی از تولید کنندگان مهم فرش دستباف ایران است که شهرت فرش آن مرزها را درنوردیده و شهرت جهانی یافته است در واقع نام نایین همراه با فرش‌های ابریشمی و با کیفیت آن عجین شده است؛ در حال حاضر رکن اقتصادی شهرستان نایین به تار و پود قالی وابسته است که اگر این صنعت و دست‌های هنرپرور زنان و دختران قالیباف نبود بسیاری از روستاها و مزارع منطقه از جمعیت خالی می‌شد.
تاریخچه قالی نایین
در اوایل سلطنت پهلوی مشهور شد که مردم به پوشیدن لباس متحدالشکل مجبور خواهند شد و در این صورت کسب یدی نایین که منحصراً عبا بافی است از بین خواهد رفت و همه کسانی که به نحوی از آن شغل و مصنوعات آن استفاده می‌کردند محروم خواهند شد لذا چون همواره باسوادان و مطلعین قبل از سایرین به حقیقت اوضاع پی می‌برند در مدرسه مرحوم ادیب این فکر به وجود آمد که باید در این مورد چاره اندیشی شود.
اتفاقاً از آنجا که خدا گر ز حکمت ببندد دری ز رحمت گشاید در دیگری شنیده شد برادرانی به نام میرزا محمود و میرزا حسین و میرزا جواد سجادی که از محترمین هم بودند در سلطان آباد عراق (اراک فعلی) قالی‌بافی یاد گرفته و به نائین آمده‌اند، این بود که اولیای مدرسه ادیب موقع را مغتنم شمرده و یک دستگاه برای تعلیم قالی بافی در مدرسه در اتاق واقع در ایوان رو به قبله باغ گلزار که آنجا را مدرسه ادیب و مدرسه گلزار هم گفتند برپا کردند. (متأسفانه ادیب در همان مواقع در سن سی سالگی جوانمرگ شد و نماند که نتیجه را ببیند)
شادروان میرزا جلال‌خان پیرزاده ناظم مدرسه که او را صرفاً به نام ناظم می‌نامیدند در این مورد بسیار دوندگی کرد و احتمالاً حتی تمام مخارج خرید دستگاه و لوازم آن را از خود پرداخت. این است که مردم نائین و اطراف خراسان و اصفهان و یزد نیز که به نام فرش نائینی قالی‌بافی دارند باید خود را مرهون مدرسه ادیب و میرزا جلال‌خان پیرزاده ناظم بدانند.
قالی بافی نائین در کجا و چه تاریخ و به وسیله چه کسانی شروع شد؟
اولین دستگاه قالی‌بافی در مدرسه مرحوم ادیب برپا گردید و برخی از شاگردان از قبیل آقایان حبیبیان‌ها و دایی‌زاده‌شان علی‌محمد رهنما به سرعت غیر قابل باوری همه امور آن را فرا گرفته و خانواده‌ها هم در استقبال از آن چنان نهضتی برپا کردند که در مدت قلیلی کمتر خانه‌ای پیدا می‌شد که در آن دستگاه قالی‌بافی برپا نباشد!
در هر حال اطفال با استعداد نایینی در مدت کمی کلیه امور را به نحو احسن یاد گرفتند، سبب دیگر گسترش قالی بافی این بود که در هر خانه دستگاه آن برپا می‌شد همسایگان و آشنایان زن و اطفال خود را برای یادگرفتن به آنجا می‌فرستادند و این موجب می‌شد که هم صاحب کار به طور رایگان از شاگردان استفاده و هم آنان به طور رایگان بافندگی را یاد بگیرند.
در ابتدا چند تخته قالی را که در خانه، تولید می‌شد دو برادر شهدادی به نام میرزا عبدالرحیم و میرزا حسین که قبلاً مغازه توتون فروشی داشتند از اصفهان آمده خریداری می‌کردند لکن کار که بالا گرفت نایینی‌ها مخصوصاً آقایان حبیبیان‌ها دست آنها را کوتاه کردند و اما در مورد قالی‌بافی مرحوم حاج ملا قاسم صادقی که آقای پرستش در کتاب خود بدان اشاره کرده‌اند جریانی در مرحله ثانوی است که بعداً واقع شد و نمی‌دانم در تهران چه فعل و انفعالاتی صورت گرفت که از دربار دستور بافتن قالی نایینی به آقای صادقی داده شد و نامبرده نیز اطفالی را که قبلاً به قالی‌بافی آشنا شده بودند.
در محلی واقع در دم دروازه چهل‌دختران که به صورت آهنگی بود و نام آن را تیمچه گذارده بودند جمع کرد و فرش‌های فرمایشی دربار که حتی نقشه‌اش را ممهور و از دادن به دیگران منع کرده بودند در آنجا برپا کرد و علاوه بر اینکه خود مرحوم صادقی شخصاً مراقب بود که بدون عیب باشد مرحوم میرزا جواد سجادی نیز استادی آن را عهده‌دار و روزی چند بار سرکشی می‌کرد. (جلال بقایی نایینی)
در سال ۹۲ تعداد دارهای قالی شهرستان نایین به ۸۰۰۰ دستگاه بوده است. قالی نایین عموماً بر اساس نوع چله مصرف شده در فرش، طبقه بندی می‌شود، بر این اساس سه نوع فرش ۴ لا، ۶ لا، ۹ لا در این شهر تولید می‌شود.
از لحاظ اندازه معمولاً فرش‌های ذرع و نیم، پرده‌ای، ۶ متری(۲ در ۳) کله‌گی(۲/۲۰ در۳/۲۰) و کناره (به ابعاد گوناگون) بافته می‌شود. گاهی در اطراف نایین فرش‌هایی به مساحت از ۱۰۰ متر مربع تا ۱۲۰۰ متر مربع تولید می‌گردد. مواد خام مصرفی عبارتندا ز: خامه پشمی و ابریشم برای پرز و نخ برای چله و پود ضخیم و نازک که مقداری کم از این مواد در محل تهیه می‌شود و بقیه را از سایر نقاط ایران از جمله اصفهان، کاشان و شهرضا وارد می‌کنند.
زهرا جزلانیان یکی از بانوان قالی باف نایینی در گفت و گو با خبرنگار پایگاه خبری صدای نایین، می‌گوید: قالی‌بافی را در سن نوجوانی از مادرم یاد گرفته‌ام و انواع قالی گرد، مستطیل، کناره، چله ابریشم، ابریشمی کامل، نه لا و ۶ لا را بافته‌ام که قبلاً ۶ لا و ابریشمی می‌بافتم ولی چند سالی می‌شود که ۹ لا می‌بافم؛ نقشه قالی هم با طرح‌های متفاوتی مثل لچک ترنج، افشان، درختی، محرابی و قابی بافته‌ام.
وی ادامه می‌دهد: نقشه‌ها از قدیم تا الان تغییرات زیادی کرده‌اند و به نظر من جدید‌تر و قشنگتر شدند و رنگ و لعاب بهتری دارندو جنس نخ ها در قدیم بیشتر پشمی بود ولی الان مرنوس است که کیفیت و رنگ بهتری دارد. ابزار مورد نیاز برای بافت قالی دفتین ، قیچی ، تیغ یا چاقو ، نخ و رنگ است.
جزلانیان با ناراحتی بیان می‌کند: قالی را به هر کسی که بیشتر بخرد می‌فروشیم ولی بازار قالی برای بافنده اصلا خوب نیست چون رنگ و ابریشم مخصوصاً سال‌های اخیر خیلی گرون شده است.
در گذشته، قالی بافی به لحاظ جنبه‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی اثرات فراوانی بر زندگی مردم گذاشته و می‌توان اذعان نمود که رکن مهمی از اقتصاد مردمان این خطه به همت سرانگشتان هنر قالیباف وابسته بوده است. امکانات اقتصادی بسیاری از خانواده‌ها در گرو بافت قالی بوده و در کنار قالی بافی مشاغلی چون نقشه‌کشی، ابریشم‌تابی، استادکاری نصب کارگاه و تجارت قالی پدید آمده است.
چون زنان به این شغل روی آورده‌اند اعتباری اجتماعی یافته و روحیه اعتماد به نفس و آرامش خاطر آنان را از این هنر بالا برده است. این شغل با شرایط زندگی زنان که تمایل دارند در خانه بمانند بسیار تناسب داشته و یکی از دلایل مهم رونق آن همین مسئله بوده است اما هم اکنون این هنر اصیل نایینی رو به افول است و اگر حمایت‌های لازم صورت نگیرد در آینده‌ای نزدیک دیگر یک قالی نایین اصل، در کشور پیدا نخواهد شد.
منبع: کتاب فرهنگ نایین
- نویسنده : طاهره دهقانی
