سرمقاله؛ راهکار کویرنشینان برای مقابله با بحران آب
به گزارش پایگاه خبری صدای نایین، مردم کویر به ویژه در دورترین نقطه استان پهناور اصفهان، همواره در نبود امکانات و خدمات خود را با شرایط موجود منطقه وفق داده و در برخی نقاط با استفاده از ابزار و خلاقیت نسبت به حل مسائل بحرانی منطقه خود، چاره‌اندیشی نموده‌اند.
در شــرایط گونــاگون اقلیمــی و جغرافیــایی منــاطق مختلف ایران، معماری بومی ایرانی همواره راهکارهـا و شیوه‌های ارزشـمندی در جهـت فـراهم کـردن شـرایط زندگی مناسب اتخاذ کرده است که این راهکارها بهتـرین و مناسب‌ترین شیوه‌های تطبیق با اقلیم و استفاده مناسب از شرایط اقلیمی محسوب می‌شـوند.
مطالعـه و بررسـی آثار ارزشمند معماری بومی ایرانی در مقیـاس مختلـف، نشان‌دهنده تفکری جامع و هدفمند در استفاده از شرایط اقلیمــی در بناهــای متفــاوت اســت، طراحــی معمــاری به عنوان راه حلی که هدف آن خلق پناهگاهی برای ایمـن شدن از گزند عوامل طبیعی باشد از ابتدای تاریخ مـورد توجه بشـر بـوده اسـت. مـردم ایـران بـه ویـژه سـاکنان اقلیم‌های گرم و خشک طی سـال‌هـای متمـادی جهـت مقابله با گرمای طاقـت فرسـا شـیوه‌هـای مناسـبی ابـداع کرده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها ایجاد آب انبار، یخ‌سازی طبیعی و ذخیره و نگهداری آب با طراحی بنای یخچال است.
همواره سراسر خطه ایـران زمـین به ویژه مناطق گـرم و خشـک دارای تابستان‌های داغ بـا گرمـای طاقـت‌فرسـا بوده است و یـخ همواره از نیازهای اساسی مردم بـه شـمار مـی‌رفتـه کـه علاوه بر خنک نمودن آب شرب برای حفظ خوراکی‌هـا نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته اسـت.
احـداث آب انبار و یخچـال سنتی منحصر به مناطق کویری نبوده بلکه در مناطق پـر آب و معتدل مازندران و گیلان و شهرهای غربی ایـران کـه از تابستان‌های معتدل برخوردارند نیز نقـش بسـیار مهـم و محسوسی ایفا می‌کـرده اسـت؛ در گذشـته هـر شـهر و روستایی معمولاً دارای یـک یـا چنـد آب انبار و یخچـال بـوده کـه مصرف آب و یخ ساکنان آنجا را در فصل گرم تابسـتان تـأمین می‌کرده اسـت. از پیشـینه این بناهای تاریخی تـا دوره صفوی اطلاعاتی در دست نیسـت، هـر چنـد در متـون قدیمی، شرح وقایع تاریخی و داستان‌ها و حتـی اشـعار قبل از دوره صفوی استفاده از یخ به وفور دیده می‌شـود امـا از نحـوه تولیـد آن سـخنی بـه میـان نیامـده اسـت.
در مـورد قـدمت و زمـان احداث آب انبارهای تاریخی و یخچال‌های نایین هیچ گونه مـدرکی بـه دسـت نیامده است ولی بر اساس شواهد موجـود، قـدمت ایـن آثـار را می‌توان بـه دوره قاجاریـه و قبـل از آن نسـبت داد. خیران و نیکوکاران از دیرباز تا کنون برای کمک به مردم پا در جهاد خدمت نهاده و بر ساخت این بناهای تاریخی عام‌المنفعه همت گمارده‌اند و آن‌ها را وقف مردم نموده تا نمادی برای زندگی در کویر باشد.
شرق اصفهان مرکز ذخیره آب به روش سنتی
نایین و خوروبیابانک دو شهرستانی هستند که مردم آن خود را با شرایط کویر وفق داده و همواره به دنبال چاره اندیشی برای رفع بحران آب بوده‌اند که یکی از شاخصه‌های مهم آن وجود معماری‌های زیبا در بافت تاریخی این دو شهرستان بوده و امروز از مهم‌ترین بناهای معروف این دو شهرستان، آب‌انبارهای بسیار زیبای تاریخی است چنان که می‌توان این دو شهرستان را مرکز وجود آب انبارها و یخچال‌های سنتی آب در کشور نامید.
در این جا این نکته حائز اهمیت است که علاوه بر مشارکت مردم و خیرین در ساخت این بناهای ارزشمند به صورت عمومی، مردم از دهه شصت به بعد نیز در منازل مسکونی خود نسبت به ساخت آب انبارهای خانگی اقدام نموده‌اند.
معماری خاص، عامل موثر بر کیفیت آب
همانطور که در ابتدای سرمقاله بیان شد، بناهای تاریخی آب انبار و یخچال سنتی از معماری خاصی برخوردار است به گونه‌ای که علاوه بر جلوگیری از خرابی آب، باعث خنک شدن آب نیز می شود؛ اما این سوال ذهن مخاطب را به کنشگرا تبدیل کرده و از خود می‌پرسد چگونه یک بنا علاوه بر نگهداری آب، مانع خرابی و افت کیفیت آن می‌شود.
به سراغ قدیمی‌ترین استادکار این بناها رفتم، آقای محمد سلطانی که هشتادمین زمستان خود را سپری می‌کند، می‌گوید: ساخت آب انبار یکی از سخت‌ترین و پیچیده‌ترین معماری‌ها است که نیاز به مهارت خاصی دارد و در دوران نوجوانی وقتی تصمیم به ساخت بزرگ‌ترین آب انبار که نامش معصوم خانی است، گرفتند به عنوان شاگرد کنار استادکار این حرفه را فراگرفتم و تاکنون بیش از صد آب انبار را در سطح شهرستان نایین ساخته و مرمت نموده‌ام.
وی در ادامه گفت: برای ساخت آب انبارها مخزنی در دل زمین به ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ متر حفر می‌شود که برای استحکام‌بخشی، ایزوله و سالم ماندن آب از گل آهک و ساروج استفاده می‌شود و سپس یک سقف گنبدی شکل و دو عدد بادگیر جهت خنکی آب و تهویه هوای داخل مخزن ایجاد شده که این کار علاوه بر جلوگیری از نفوذ نور مستقیم خورشید باعث خنک شدن آب نیز می‌شود.
در شرق اصفهان آب انبارها اغلب با دو بادگیر و بعضا سه بادگیر نیز به چشم می‌آیند که به گفته مسئولان آبفاشهری، آب شرب بیش از ۳۰ هزار نفر را در فصول گرم تأمین می‌کنند.
لزوم ورود خیرین آب انبارساز و راهکاری برای معضل استان
سال‌های زیادی است که کشور ما به ویژه استان اصفهان و استان‌های همجوار آن، با چالش کمبود آب مواجهه هستند به گونه‌ای که شاهد بوده‌ایم این موضوع در برخی موارد به اختلاف و کنش بین مردم تبدیل شده است؛ اگر برای “آب” چاره‌اندیشی به موقع صورت نگیرد این مسئله می‌تواند در آینده به یک بحران عظیم و حل نشدنی تبدیل شود تا جایی که تمام دستگاه‌ها برای رفع آن به دنبال چاره باشند.
باوجود اینکه مردم استان اصفهان در فصول گرم سال در برخی نقاط شاهد قطعی آب و سهمیه‌بندی آن هستند، هنوز هیچ راهکار اساسی ارائه و اجرا نشده است و هنوز هم شاهد مصرق بی‌رویه آب در منازل مسکونی و حتی مکان‌های عمومی و صنایع هستیم. در این زمانه بهترین و کم هزینه‌ترین راه حل، ساخت آب‌انبارها در سراسر کشور است.
سازمان‌هایی چون اداره اوقاف و امور خیریه، میراث فرهنگی و گردشگری، آبفا و شهرداری با تشکیل یک کارگروه می‌توانند در وهله اول با جذب مشارکت خیرین و نیکوکاران و نیز استفاده از اساتید معماری جهت ساخت و گسترش آب‌انبارها اقدام نمایند، سازمان شهرداری نیز می‌تواند به گونه‌ای فرهنگ سازی نماید تا کسانی که نسبت به ساخت منزل اقدام می‌نمایند، تدابیری چون ساخت آب‌انبار خانگی نیز در زیر بنا اتخاذ گردد.
- نویسنده : حمیدرضا پوربافرانی
